Het Nieuwe Instituut

Tijdschrift en tentoonstelling

Het nog jonge tijdschrift MacGuffin – een initiatief van Kirsten Algera en Ernst van der Hoeven – heeft inmiddels een internationale schare van volgers aan zich weten te verplichten met themanummers gewijd aan het bed, het raam, touw en de gootsteen. Terwijl de aandacht van de ontwerpwereld veelal gericht is op het nieuwste en het trendmatige, laten de redacteuren van MacGuffin zich liever verbazen door het dagelijkse, door een terloopse kwaliteit en vormt de fascinatie voor een tijdloze esthetiek de sleutel tot vernieuwend onderzoek. Het blad lijkt daarmee een brug te slaan tussen de fysieke en digitale wereld en richt onze blik en tastzin op datgene wat meestal aan de aandacht ontsnapt en zich vrijwel ongezien aan ons voordoet.

De afgelopen maanden hebben de redacteuren op uitnodiging van Het Nieuwe Instituut een tentoonstelling over het fenomeen van de verzameling ontwikkeld, terwijl zij tegelijkertijd werkten aan de samenstelling van hun komend nummer: The Cabinet. In Finders Keepers worden vragen rond de waarde, betekenis, invloed en specificiteit van het verzamelen uitsluitend gekoppeld aan collecties van fysieke objecten, maar de conclusies zijn in veel gevallen ook van toepassing op digitale verzamelingen.

Opvallend aan Finders Keepers is de ambitie om allereerst het fenomeen verzameling en de activiteit van het verzamelen zichtbaar te willen maken, voordat de karakteristiek van een individuele verzamelaar of de liefde voor het object wordt verkend. Finders Keepers hanteert bovendien een geheel eigen invulling van het begrip design als equivalent van productvormgeving. MacGuffin: ‘Design reikt immers verder dan het ontwerp van het goede ‘functionele’ object, maar gaat tevens in op het maken en het verbeelden zelf en reflecteert op al die relaties die wij dagelijks onderhouden met al die spullen, die ons omringen.’

Met de keuze voor MacGuffin als curator is tevens gekozen voor een tentoonstelling die zich manifesteert als een driedimensionale variant van het tijdschrift. De mentaliteit, het perspectief en de identiteit van het tijdschrift worden in de tentoonstelling zo dicht mogelijk benaderd, mede dankzij de inzet van Sandra Kassenaar die als grafisch ontwerper zowel bij het tijdschrift als de tentoonstelling Finders Keepers betrokken is. Het ruimtelijke model is ontworpen door Ira Koers en Roelof Mulder. Zij hebben het interieur van de eerdere tentoonstelling Designing the Surface, ontworpen door bureau Monadnock, als startpunt genomen voor een transformatie van verschillende tentoonstellingspaviljoens in een architectonisch landschap. Dat landschap maakt zowel de oneindigheid van het fenomeen verzameling zichtbaar als de specificiteit van iedere verzameling.

Finders Keepers toont privécollecties van een bijzondere omvang en specialisatie. Zo zijn er bijvoorbeeld meer dan 3.000 timmermanspotloden en 150 verschillende soorten handboeien te zien. MacGuffin spoorde overal ter wereld collecties op van flessen, wieldoppen, bakstenen, kentekenplaten, touwen en spijkerbroeken. Bruiklenen komen uit landen als Japan, de Verenigde Staten, Zuid-Afrika en Engeland. De Britse verzamelaar Charles Brooking is vertegenwoordigd met een uiterst bescheiden deel van zijn megalomane verzameling bouwkundige onderdelen. Voor Finders Keepers doet hij tijdelijk afstand van 30 complete trappen die hij vooral uit slooppanden heeft weten te redden. Brooking en enkele andere verzamelaars komen zelf aan het woord in een reeks videoportretten, die bovendien de natuurlijke habitat van de verzameling in beeld brengen.

Er zijn ook verzamelingen te zien van kunstenaars en ontwerpers, zoals de lepelverzameling van modeontwerper Jurgen Lehl en een collectie hoofddeksels van galerist en curator Seth Siegelaub. In afzonderlijke satelliet-presentaties gaat Finders Keepers nader in op bepaalde typen verzamelingen, zoals de verweesde verzameling, de immateriële verzameling en een collectie die de hele wereld wil omspannen, met daarin bijvoorbeeld de collectie schrijfmachines van W.F. Hermans die dakloos dreigde te worden totdat de Stichting Onterfd Goed de boekhandel Limerick in Gent bereid vond dit erfgoed te adopteren. Allan Lomax’ wereldberoemde archief van ‘field recordings’ illustreert de betekenis van de immateriële collectie. Op diverse plekken op aarde maakte hij duizenden opnamen en interviews waarmee hij de lokale volksmuziek (zoals de Amerikaanse blues) wist te conserveren en een nieuw bestaansrecht gaf. Eén satelliet wordt gebruikt om ook de collectie van Het Nieuwe Instituut in de tentoonstelling te representeren. Zo toont Finders Keepers bijvoorbeeld 867 kroontjespennen uit het archief van architect Jan Wils en een serie mini-maquettes van Gerrit Rietveld die hij vervoerde in sigarendoosjes.

Het Nieuwe Instituut als verzamelaar

Sinds de oprichting heeft Het Nieuwe Instituut zich als beheerder van het grootse architectuurarchief ter wereld op meerdere manieren gebogen over het fenomeen van het archief. Naast instrument voor onderzoek is het archief immers ook voorwaarde voor een collectief geheugen en voedt het archief het perspectief op vragen omtrent identiteit en nationaliteit. Gelijktijdig spiegelt een archief noties van hiërarchie en kwaliteit – wat bewaren wij als samenleving? – en maakt het zichtbaar wat aan die criteria ontsnapt of doelbewust buiten beeld blijft.

Omwille van het grote maatschappelijke en culturele belang van het Rijksarchief voor Nederlandse Architectuur en Stedenbouw heeft het instituut niet alleen een nieuwe portal geïntroduceerd, waardoor de rijkdom van het archief stapsgewijs kan worden ontsloten, maar initieert het zelf onderzoek, en zijn er nieuwe samenwerkingen aangegaan en verschillende projecten rond en over het archief georganiseerd. Illustratief is de oprichting van het Jaap Bakema Study Centre in samenwerking met TU Delft, de fellowships en onderzoeken vanuit de afdeling Research & Development, maar ook projecten als 1:1 Stijlkamers in samenwerking met het Amsterdam Museum of de verschillende (digitale) archiefinterpretaties onder leiding van Annet Dekker. Gelijktijdig met de opening van Finders Keepers zal een tentoonstelling met als titel Archief Interpretaties in Gallery 2 nader ingaan op enkele van deze projecten.

Het instituut boog zich tot dusver niet over het fenomeen van de (publieke of private) verzameling zelf, de rol van de verzamelaar, noch over het plezier of de duistere kanten die aan het verzamelen verbonden zijn. In het design en crafts tijdschrift MacGuffin vond het instituut de ideale partner en curator voor een project dat uitvoerig ingaat op de liefdevolle irrationaliteit van de verzamelaar en verzamelingen en een esthetiek die eigen is aan de verzameling zelf, ver voorbij de (markt)waarde van een enkel object.